گفتمان خشونت نمادین در برگزیده رمان‌های دهۀ ۹۰ ایران با رویکرد بوردیو

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، شهرکرد، ایران.

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

چکیده

پژوهش حاضر به بررسی بازنمایی خشونت نمادین در رمان‌های ایرانی دهۀ ۱۳۹۰ می‌پردازد و می‌کوشد با تکیه بر نظریۀ بوردیو، سازوکارهای پنهان سلطه و بازتولید نابرابری را در این آثار آشکار کند. بر اساس چارچوب نظری بوردیو، خشونت نمادین به‌عنوان شکلی از سلطۀ نرم و نامرئی، در بستر زبان، نهادها و روابط اجتماعی بازتولید می‌شود و از همین‌رو خطرناک‌تر از خشونت آشکار تلقی می‌شود. در این پژوهش، هفت رمان شاخص دهۀ ۱۳۹۰ شامل من منچستریونایتد را دوست دارم (یزدانی‌خرّم، 1391)، تاول (افروزمنش، 1392)، لب بر تیغ (سناپور، 1393)، بیست زخم کاری (حسینی‌زاد، 1395)، ملکان عذاب (خسروی، 1397)، خفاش شب (گلشیری، 1399) و پس‌کوچه‌های سکوت (مؤدب‌پور، 1399) با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی مورد تحلیل قرار گرفته‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهند که خشونت نمادین در این آثار در پنج سطح اصلی بروز می‌یابد: خانواده، اجتماع و طبقه، زنان، زبان و روایت و نهادها. خانواده به‌عنوان نخستین نهاد اجتماعی، نقش محوری در درونی‌سازی کلیشه‌های جنسیتی دارد؛ در سطح اجتماعی و طبقاتی، فرودستان با طرد و تحقیر مواجه‌اند؛ زنان بیشترین قربانیان خشونت نمادین‌اند و زبان و روایت نیز ابزارهایی برای انتقال و مشروعیت‌بخشی به سلطه‌اند. افزون بر این، نهادهای آموزشی، رسانه‌ای و اداری در تثبیت این وضعیت، نقشی بنیادین ایفا می‌کنند. در عین حال، برخی رمان‌ها همچون تاول امکان مقاومت در برابر خشونت نمادین را نیز بازنمایی کرده‌اند. همچنین می‌توان گفت این آثار همزمان هم بازتاب‌دهندۀ سلطه و هم عرصه‌ای برای افشای آن به شمار می‌آیند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ادهمی، حسین؛ مختاری، مسروره، و بیژن ظهیری‌ناو (۱۴۰۳). «تحلیل جلوه‌های خشونت نمادین در رمان زوال کلنل از دیدگاه نظریۀ جامعه‌شناختی پی‌یر بوردیو»، جستارهای نوین ادبی، (۲۲۴)، 52-27.
افروزمنش، مهدی (۱۳۹۲). تاول، تهران: چشمه.
بوردیو، پیر (1401). نظم نمادین و قدرت اجتماعی، ترجمۀ فرنوش ملک‌زاده، تهران: نگاه نو.
بهرامی‌راهنما، خدیجه (1401). «بررسی انواع خشونت و مولّفه‌های نظام مردسالاری در رمان طوبی و معنای شب»، فصلنامۀ بهارستان سخن، 19(55)، 20-1.
حسینی، مریم (۱۳۹۳). ریشه‌های زن‌ستیزی در ادبیات کلاسیک فارسی، تهران: چشمه.
حسینی‌زاد، محمود (۱۳۹۵). بیست زخم کاری، تهران: چشمه.
خسروی، ابوتراب (۱۳۹۷). ملکان عذاب، تهران: نیماژ.
دولت‌آبادی، محمود (۱۳۹۸). بیرون در، تهران: چشمه.
دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.
سناپور، حسین (۱۳۹۳). لب بر تیغ، تهران: چشمه.
شیری، قهرمان (۱۳۸۲). «پیش‌درآمدی بر مکتب‌های داستان‌نویسی در ادبیات معاصر ایران»، نشریة دانشکدة ادبیات دانشگاه تبریز، 46(189)، 190 ـ 147.
فوکو، میشل (1384). مراقبت و تنبیه، ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهان‌دیده، تهران: نی.
کریمیان، فرزانه؛ بخشی، دنیا (1398). «رمان دوراس در پرتو نظریۀ عمل پی‌یر بوردیو»، پژوهش زبان و ادبیات فرانسه، 13(24)، 104-81.
گالتونگ، یان (۱۳۷۰). خشونت صلح و ساختار جهانی، ترجمۀ سارا حجازی، تهران: جامعه‌شناسی.
گالتونگ، یوهان (1401). نظریه‌های تعارض، ترجمۀ مژگان دستوری و نجمه محمدخانی، تهران: منشور صلح.
گلشیری، سیامک (۱۳۹۹). خفاش شب، تهران: چشمه.
مسعودی‌علوی، حمیدرضا؛ سلاجقه، پروین؛ یوسف‌فام، عالیه (1402). «بررسی سه تابلو مریم میرزادۀ عشقی بر اساس نظریۀ کنش پی‌یر بوردیو»، پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت، 12 (1)، 101-81.
مقصودی، سوده؛ حجازی‌مقدم، فاطمه؛ درویشی، سعیده (۱۳۹۴). «مطالعۀ انواع خشونت علیه زنان در رمان پری‌چهر»، زن و مطالعات خانواده، 7(29)، 40-23.
مؤدب‌پور، مرتضی (1399). پس‌کوچه‌های سکوت، تهران: چشمه.
یزدانی‌خرّم، مهدی (۱۳۹۱). من منچستریونایتد را دوست دارم، تهران: چشمه.