تحلیل تطبیقی مدرنیسم و پست‌مدرنیسم غربی و میراث فلسفی و ادبی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر ارشد محیط زیست از دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات و کارشناس فیزیک کاربردی گرایش اتمی از دانشگاه صنعتی امیرکبیر، تهران، ایران.

چکیده

این پژوهش به‌طور انتقادی تحول اندیشۀ فلسفی در سنّت‌های فکری غرب و ایران را مقایسه می‌کند. در غرب، سلطۀ کلیسای قرون وسطی، آزادی اندیشه را محدود کرد که منجر به ظهور مدرنیته شد؛ مدرنیته‌ای که عقلانیت، تجربی‌گرایی و فردگرایی را به جای یقین‌های متافیزیکی قرار داد. مدرنیته، بنیان‌های معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی نوینی را بنا نهاد؛ اما زیاده‌روی‌های آن به تناقضاتی انجامید که پست‌مدرنیسم به نقد روایت‌های کلان و ادّعاهای عقل‌گرایانه پرداخت. پست‌مدرنیسم، هرچند، اغلب به نسبیت‌گرایی گرایش یافت و این منجر به تکه‌تکه‌شدن فرهنگی شد. در مقابل، سنّت فکری ایران که از قرن ۹ تا ۱۳ با هماهنگی فلسفۀ عقلانی، اندیشۀ دینی و خلاقیت ادبی شکل گرفت، مسیر متفاوتی طی کرد. بدون وجود سرکوب مرکزی کلیسایی یا تحوّلات بنیادین رنسانس یا روشنگری، فرهنگ فلسفی ایران، دوره‌هایی از پرسشگری پویاتر و رکود طولانی را تجربه کرد. بی‌ثباتی سیاسی و جداافتادگی از جریان‌های فلسفی جهانی، رشد معرفتی آن را مختل کرد و آمادگی لازم برای ورود ناگهانی علم و فناوری مدرن به‌عنوان واردات غربی را از دست داد. این مواجهه، باعث بی‌ثباتی چارچوب‌های سنّتی، بحران‌های قدرت، هویت و تداوم فرهنگی شد؛ اما جایگزین بومی و منسجمی ارائه نکرد. این مقاله با بهره‌گیری از عقلانیت، تجربی‌گرایی و نظریۀ انتقادی، ریشه‌های این واگرایی و افول را بررسی کرده و راه‌هایی برای احیای مجدّد اندیشه پیشنهاد می‌دهد. همچنین، بر گفتمان فمنیستی به‌عنوان لنزی انتقادی برای بازنگری روایت‌های مدرن و پست‌مدرن تأکید کرده و از بازسازی سنّت‌های گفتگومحور و عقلانی حمایت می‌کند تا بتوان میان سخت‌گیری سرکوبگرانه و فروپاشی آشفته، در هر دو بستر غرب و ایران، تعادل فلسفی و پیشرفت متعادل ایجاد کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن سینا، حسین بن عبدالله. (1385). النجاه‌ی من الغرق فی بحر الضلالات، ترجمه و شرح الهیات نجات شیخ الرئیس ابوعلی سینا، سید بحیی یثربی، قم: بوستان کتاب.
ابوسیعید ابوالخیر. (1334). سخنان منظوم ابوسعید ابوالخیر، تصحیح سعید نفیسی، تهران: کتابخانۀ شمس.
اسدی طوسی، حکیم ابونصر علی بن احمد. (1354). گرشاسب‌نامه، مصحح: حبیب یغمایی، تهران: کتابخانه طهوری.
اعتصامی، پروین. (1378). دیوان اشعار، تهران: محمد.
باباطاهر عریان. (1355). دیوان، تصحیح وحید دستگردی، تهران: امیرکبیر.
چارلز کاپلستون، فردریک. (1386). تاریخ فلسفه (ج4): از دکارت تا لایب‌نیتز، مترجم: غلامرضا اعوانی. تهران: علمی و فرهنگی.
چارلز کاپلستون، فردریک. (1386). تاریخ فلسفه (ج6): از ولف تا کانت، مترجمان: اسماعیل سعادت و منوچهر بزرگمهر. تهران: علمی و فرهنگی.
خیام، عمربن ابراهیم. (1384). رباعیات خیام، تصحیح محمد علی فروغی و قاسم غنی، تهران: انتشارات ناهید.
دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی. (1387). ج ۱۶، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 432-431.
سعدی، مصلح‌الدین بن عبدالله. (1378). کلیات سعدی، به تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: ذهن‌آویز.
سنایی غزنوی. (1362). دیوان اشعار، به اهتمام مدرّس رضوی، تهران: کتابخانۀ سنایی.
سهیلی، مهدی. (1379). اشک مهتاب: مجموعه شعر، تهران: انتشارات سنایی.
شبستری، شیخ محمود. (1368). گلشن راز، تهران: کتابخانه طهوری.
شیخ صدوق (ابن بابویه). (1389). الأمالی، ترجمۀ یعقوب جعفری، مجلد دوم، قم: نسیم کوثر.
عطار، محمد بن ابراهیم. (1386). دیوان عطار، تصحیح تقی تفضلی، تهران: علمی و فرهنگی.
غزالی طوسی، ابوحامد امام محمد. (1333). کیمیای سعادت، تهران: کتابخانه و چاپخانۀ مرکزی.
فردوسی، ابوالقاسم. (1385). شاهنامه، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، مجتبی مینوی و سعید نفیسی، به اهتمام بهمن خلیفه، تهران: طلایه.
کهون، لارنس ای. (1388). متنهایی برگزیده از مدرنیسم تا پست‌مدرنیسم، ترجمه عبدالکریم رشیدیان، تهران: نی.
مطهری، مرتضی. (1373). علل گرایش به مادی‌گری، تهران: صدرا.
مولوی، جلال‌الدین محمدبن محمد. (1384). کلیات شمس تبریزی، بر اساس تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. تهران: دوستان.
مولوی، جلال‌الدین محمدبن محمد. (1386). مثنوی معنوی، تهران: هنرسرای گویا.