جایگاه مضامین خرد از دیدگاه فردوسی با تکیه بر نقش ادبیات در رواج دانایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

چکیده

در قرن چهارم، با اعمال سیاست‌های نسبتاً تساهل‌آمیز آل‌سامان و ایجاد شرایط نسبی رفاه اجتماعی و اقتصادی، نهضت خردگرایی پیشرفت روزافزونی کرد و شاهنامة فردوسی به عنوان خردنامة ایرانیان، سروده شد. خردگرایی، اندیشة غالب فردوسی در شاهنامه است. فردوسی، خرد را مهم‌ترین سرمایة انسان در زندگی می‌داند. هدف از این تحقیق، شناساندن معانی متنوّع خرد در شاهنامه است. شاهنامه با نام خداوند جان و خرد آغاز شده‌است، کاربرد واژة خرد در ابتدای کتاب، حاکی از جایگاه والای خرد نزد شاعر است. او معتقد است که وجه ممیزة انسان با سایر آفریده‌ها، خرد است و بر همین اساس به ارزیابی و تبیین شخصیت و عملکرد شاهان و پهلوانان ایرانی می‌پردازد. فردوسی، شاهنامه را با هدف تبیین اندیشه‌هـای اجتماعی و سیاسـی جامعة ایران پیش از اسلام سروده‌است و خرد را مهم‌ترین عامل تکمیل و تعیین کنندة اعمال قدرت و مشروعیت پادشاه و حاکم می‌داند. یافته‌های مقاله نشان می‌دهد که ارتباط اجتماعی خردمندانه و نقش ادبیات در رواج دانایی و آگاهی‌بخشی در شاهنامۀ فردوسی مشتمل بر این موارد است: همزیستی مسالمت‌آمیز، گفتار سازنده، ارتباط متعادل با افراد، درک ارزش‌ها و جایگاه خانواده، کمک به هم‌نوع، شجاعت در بیان، دغدغه‌مندی و آگاهی‌بخشی اجتماعی، عدم دلبستگی به دنیا، شادی اخلاق‌گرایانه، تحمل مشکلات، خرد منطقی، مشورت‌پذیری، ارتباط معنوی با خدا و... . در نتیجه، حکیم توس، خرد و گسترش دانایی را وجه تمایز خلقت انسان از سایر موجودات می‌داند و بر همین اساس است که شخصیت شاهان و پهلوانان ایرانی را ارزیابی می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابراهیمی­دینانی، غلامحسین (1380). دفتر عقل و آیت عشق، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
انوشه، ملیحه؛ ابوالحسنی­چیمه، زهرا، مولودی، فواد؛ سیدابراهیمی­نژاد، فاطمه (1400). «مفهوم­سازی احترام والدین و فرزندان: بررسی زبان اجتماع در شاهنامة فردوسی»؛ فصلنامة زبان­شناسی اجتماعی، دورة پنجم (سری جدید)، 1(17)، 69-57.
پرهام، باقر (1377). با نگاه فردوسی: مبانی خرد سیاسی در ایران، چاپ دوم، تهران: مرکز.
تفضلی، احمد (1380). مینوی خرد، چاپ سوم، تهران: انتشارات توس.
حسنوند، فضل­الله؛ شیوندی­چلیچه، کامران؛ درتاج، فریبرز؛ دلاور، علی؛ سعدی­پور، اسماعیل (1403). «خرم­زیستی، شادکامی خردمندانه در گسترة روان­شناسی»، فصلنامة فرهنگ مشاوره و روان­درمانی، 15(57)، 27-1.
حسنوند، فضل­الله؛ شیوندی­چلیچه، کامران؛ درتاج، فریبرز؛ دلاور، علی؛ سعدی­پور، اسماعیل (1401). «ارتباط اجتماعی خردمندانه، بازتعریف مفهوم ارتباط در فرهنگ ایرانی مبتنی بر شاهنامة فردوسی»، فصلنامة علمی شناخت اجتماعی، 11(2)، 36-25.
خسروی، اشرف؛ موسوی، سیدکاظم (1387). «خردورزی و دین­داری اساس هویت ایرانی در شاهنامه»، فصلنامة کاوش­نامه، 9(6)، 128-99.
دوستخواه، جلیل (1385). اوستا، گزارش و پژوهش، چاپ دهم، تهران: مروارید.
رزمجو، حسین (1375). انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی، تهران: امیرکبیر.
رضا، فضل­الله (1375). پژوهشی در اندیشه­های فردوسی (جلد اول و دوم)، چاپ چهارم، تهران: علمی­فرهنگی.
رضاپور­مقدم، رؤیا؛ حرمتی، حمیده (1398). «مؤلفه­های خردگرایی در نگاره­های شاهنامة موردپژوهی نگارة دیدار تهمینه و رستم»، فصلنامة باغ نظر، 16 (8)، 28-17.
رنجبر، احمد (1363). جاذبة فکری فردوسی، تهران: امیرکبیر.
سبحانی­نارین؛ عباسی­فر، حدیث؛ شفیعی­یاسمن؛ علی­پور، فرزانه؛ فرخ­بلاغی، فاطمه؛ جعفری­کلیبر، فاطمه (1402). «جایگاه خرد و خردورزی در شاهنامة فردوسی»، مجلة دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، 6(60)، 34-25.
سوتر، فرناندو (1382). پرسش­های زندگی، ترجمة عباس مخبر، تهران: طرح نو.
صادقی­گیوی، مریم (1388). «تحلیل مبانی اندیشه­های خردگرایی در شاهنامة فردوسی»، فصلنامة مطالعات نقد ادبی، 17، 66-35.
طهماسبی، فرهاد (1398). «تقابل و تعامل در فردوسی از منظر نشانه­شناسی فرهنگی (از گیومرت تا فریدون)»، پژوهشنامة ادب حماسی، 2(28)، 277-255.
فردوسی، ابوالقاسم (1384). شاهنامة فردوسی، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ چهارم، تهران: قطره.
فردوسی، ابوالقاسم (1394). شاهنامه، پیرایش جلال خالقی مطلق، دورة 4 جلدی، چاپ هفدهم، تهران: سخن.
محجوب، محمدجعفر (1369). سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران: فردوس.
مشایخی، منصوره (1388). «ارتباط خرد و شادی در شاهنامة فردوسی و مطابقت آن با شعر چند شاعر فارسی و عربی زبان»، فصلنامة ادبیات تطبیقی، 3(11)، 233-213.
میزانی ­جوانشیر، فرج­الله (1380). حماسة داد، تهران: جامی.
نیک­روز، یوسف؛ کریمی­، فاطمه (1394). «نقد روان­شناختی گشتاسپ در داستان رستم و اسفندیار بر اساس روان‌شناسی تحلیلی یونگ»، فصلنامة ادبیات پهلوانی، 2(4)، 152-119.