بازنمایی زبان جنسیت‌گرا در آثار سعدی و فردوسی: تحلیل گفتمان انتقادی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری تخصصی زبان‌شناسی، پژوهشگر زبانکده ملی، تهران، ایران.

چکیده

ادبیات کلاسیک فارسی، به‌عنوان بازتابی از ساختارهای فرهنگی و ایدئولوژیک جامعه، نقش مهمی در تکوین و تثبیت گفتمان‌های مسلط از جمله گفتمان جنسیت‌زده ایفا کرده است. پژوهش حاضر بر اساس تحلیل گفتمان انتقادی به بررسی بازنمایی زبان جنسیت‌گرا در آثار سعدی و فردوسی می‌پردازد تا سازوکارهای زبانی و مؤلفه‌های گفتمان‌مدار را که در تولید و بازتولید نظم نمادین مردسالار در این متون ایفای نقش می‌کنند، شناسایی کند. داده‌های پژوهش به‌صورت هدفمند شامل نمونه‌هایی از ابیات شاخص در آثار شاعران مذکور است. پژوهش حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی و گردآوری داده‌ها به صورت کتابخانه‌ای انجام شده است. نتیجۀ واکاوی متون نشان می‌دهد که هرچند نحوۀ بروز گفتمان و زبان هر دو شاعر در بافت‌های تاریخی و فرهنگی متفاوتی شکل گرفته است؛ اما در ابیات هر دو شاعر، زبان جنسیت‌گرا وجود دارد و در لایه‌های زبانی و معنایی نمایان است که این پدیده، نشان از ردّ پای سلطۀ مردسالارانه است و به بازتولید گفتمان جنسیت‌زده دامن زده‌اند؛ بنابراین، این پژوهش نشان می‌دهد که ادبیات کلاسیک فارسی با وجود تفاوت‌های سبکی و تاریخی، در مجموع در خدمت حفظ نظم نمادین مردمحوری عمل کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آذرپیک، علیرضا و پروین احمدی (1402). «نمود جنسیت‌گرایی، ناجنسیت‌گرایی و فراجنسیت‌گرایی در شعر فروغ فرخزاد»، دو فصلنامه علمی و تخصصی زبان و ادبیات فارسی، پژوهش‌های نوین ادبی، 2(2)، 85-65.
آنت، ساجده و محمدامین صراحی (1399). «مقایسۀ کلیشه‌های جنسیتی در داستان‌های کودکان گروه سنی «الف» و «ب» از منظر زبان‌شناسی فرهنگی»، زبان فارسی و گویش‌های ایرانی، 5 (1)، 146–121.
دهقان، علی؛ سلیمی، فاطمه؛ و رقیه زارعی (۱۳۸۹). «بررسی تطبیقی سیمای زن در شعر متنبی و سعدی»، زن و مطالعات خانواده، 7، 82-61.
رحمانی‌فر، سیما (1402). «کلیشه‌های جنسیتی در گلستان و بوستان سعدی براساس الگوی ترکیبی ماکیونس (2001) و تایلور (2003)»، پژوهش‌نامه زنان, 14(44)، 167-141. 
سعدی، شیخ مصلح‌الدین (1359). بوستان (سعدی‌نامه)، تهران: انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی.
عمیدی، آیدا؛ گلفام، ارسلان و مهدی پورمحمد، (۱۴۰۲). «بازنمایی جنسیت در شعر فروغ فرخزاد و احمد شاملو: تلفیق شعرشناسی‌شناختی و تحلیل گفتمان انتقادی»،  تازه‌های علوم شناختی، 25 (4)، 172-155.
فردوسی، ابوالقاسم (1387). شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
مرتضایی، خدیجه و احمد حسنی رنجبر (۱۴۰۰). «بررسی تطبیقی سیمای زن در اشعار نظامی و سعدی»، فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی، 15 (60)،254-221.
ملاابراهیمی، عزّت و الهه علیخانی (1394). «بررسی واژگان زنانه در غزلیات عرفانی حافظ شیرازی»، زن در فرهنگ و هنر، 3 (7) ، 388-379.
نامدار، لیدا. (۱۳۹۲). «زن‌ستایی و زن ستیزی در شعر معاصر ایران و عرب»، نشریۀ ادبیات تطبیقی، 4(8)، 257-289.
یزدانفر، ساره و قهرمان شیری (1395). «نقش اجتماعی، موقعیت و مقام زن در شاهنامۀ فردوسی و هزار و یک شب»، پژوهش‌های ادبیات تطبیقی،4 (2)، 201-177.