تحلیل گفتمان محتوایی مضامین حبسیات مسعود سعد سلمان با تکیه بر ارتباط ادبیات و جامعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

چکیده

ادبیات و جامعه ارتباط عمیق و پیچیده‌ای با هم دارند. ادبیات نه تنها بازتاب‌دهندة فرهنگ، تاریخ و ارزش‌های یک جامعه است؛ بلکه می‌تواند به عنوان ابزاری برای نقد اجتماعی و تغییر نیز عمل کند. زندان‌سروده‌ها، بخشی از ادبیات فارسی را به خود اختصاص داده‌است. مسعود سعد، اغلب در حبسیه‌های خویش برای اثبات بی‌گناهی و تلاش جهت آزادی از مضامین مختلفی بهره جسته‌است. او قریب به هجده سال از زندگی خود را در زندان‌های «نای» و «سو»، «دهک» و «مرنج» سپری کرده‌است و در دوران حبس، بهترین اشعار خویش را به رشتة نظم درآورده که در اصطلاح به «حبسیات» موسوم است. حبسیه، شعری است که شاعر در زندان، بازتاب‌های روحی خود را در زبانی ویژه بازگو می‌کند. گفتمان زندان با دیدگاه شاعر نسبت به جهان و اجتماعی که در آن زیست می‌کند، ساخته می‌شود. در مضامین شعر حبسیه‌سرایی، تقدیرگرایی، گفتمان غالب شاعر است که در این پژوهش به این مضامین پرداخته می‌شود. مسعودِ سعد به دلیل ابداع گونۀ حبسیه، محتوا و مضمون تازه‌ای برای قصیده ایجاد نمود که شاعران زیادی از وی تقلید کرده‌اند اما او با داشتن احساس و عاطفه‌ای عمیق از دیگر شاعران تمایز پیدا کرده‌است. موارد مذکور در تغییر پایگاه شاعر از یک شاعر مقلد به شاعری صاحب سبک و جریان‌ساز و تأثیرگذار در تغییر سبک فارسی نقش داشته‌است. در ادبیات فارسی نیز قدیمی‌ترین حبسیه متعلق به مسعود سعد سلمان، شاعر نامور قرن پنجم و ششم است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابراهیمی­کاوری، صادق؛ چولانیان، رحیمه. (1387). «مضامین و موضوعات مشترک در حبسیه­های فارسی و عربی»؛  فصلنامة زبان و ادبیات فارسی، 4(11)، 19-1.
انوشه، حسن. (1375). دانشنامة ادب فارسی (آسیای مرکزی)؛ جلد 1، تهران: مؤسسة فرهنگی و انتشاراتی دانشنامه.
آباد، مرضیه. (1380). حبسیه­سرایی در ادب عربی از آغاز تا عصر حاضر؛ مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
باباصفری، علی­اصغر و شعبانی، الهه. (1390). «سیری در آفاق اشعار مدحی مسعود سعد سلمان»؛ فصلنامة پژوهشنامة زبان و ادبیات فارسی، 3(9)، 72-43.
بخردی، پروین؛ شمیسا، سیروس؛ مدرس­زاده، عبدالرضا. (1400). «سبک­شناسی شهرآشوب­های مسعود سعد سلمان»؛ فصلنامة تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 13(4)، 237-209. 
بیهقی، ابوالفضل. (1383). تاریخ بیهقی؛ به کوشش خلیل خطیب­رهبر، تهران: مهتاب.
توسلی، حجت. (1397). «بررسی کنایه در دیوان مسعود سعد سلمان»؛ فصلنامة سبک‌شناسی نظم و نثر­­­، 41، 60-41.
خزایی، یعقوب. (1395). فرآیند ساخت­یابی نهاد زندان از مشروطه تا پایان پهلوی؛ تهران: آگه.
رضایتی­کیشه­خاله، محرم و نصرتی­سیاهمزگی، علی. (1394). «تحلیل شهرآشوب­ صنفی مسعود سعد سلمان با دیدگاه گلدمن و بوردیو»؛ فصلنامة جامعه­شناسی هنر و ادبیات، دورة 7(2)، 271-251.
رفیعی­مقدم، هما و مشتاق­مهر، رحمان. (1397). «تحلیل گفتمان انتقادی زندان در دو زیست جهان کلاسیک و مدرن با تکیه بر حبسیه­های مسعود سعد سلمان، فرخی یزدی و محمدتقی بهار»؛ فصلنامة کاوش­نامه، 19(38)، 160-129.
سعدسلمان، مسعود. (1374). دیوان؛ با مقدمة رشید یاسمی، به اهتمام پرویز بابایی، تهران: نگاه.
سلیمانی، زهرا. (1390). «بررسی مضامین مشترک در حبسیات ابوفراس حمدانی و مسعود سعد سلمان»؛ فصلنامة مطالعات ادبیات تطبیقی، 5(20)، 100-83.
شمیسا، سیروس. (1375). زندان نای؛ تهران: سخن.
صفا، ذبیح­الله. (1369). تاریخ ادبیات در ایران؛ جلد 2، تهران: فردوس.
ظفری، ولی­الله. (1388). حبسیه در ادب فارسی تا پایان زندیه؛ جلد 1، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
غنی­پور­ملکشاه، احمد و محسنی مرتضی، و غلامی، حمیدرضا. (1395). «بررسی تطبیقی سرندیبیات محمود سامی بارودی و حبسیات مسعود سعد سلمان»؛ فصلنامة پژوهش­های تطبیقی زبان و ادبیات ملل، 2(5)، 29-11.
قلعه­قبادی، داریوش و مبارک، وحید. (1396). «برخی ویژگی­های شعر مسعود سعد سلمان»؛ سبک­شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال 13(50)، 290-269.
نوریان، مهدی. (1392). از کوهسار بی­فریاد؛ چاپ ششم، تهران: جامی.